FELSEFE MECMUASI: ANADOLU’NUN FELSEFEYE VE FELSEFE DİLİNE GİRİŞİ

Türkiye’nin ilk felsefe dergilerinden olan “Felsefe Mecmuası” Baha Tevfik ve Ali Fuad’ın girişimiyle 1913 yılında ilk 10 sayısını yayınlamıştır. Baha Tevfik bu dergiyi üretme ve yaratma sürecinin Anadolu’nun derin felsefeyle buluşması ve Anadolu’da bir felsefe dili yaratımı amacı taşıdığını yazmıştır. Derginin 15 günde bir yayınlanmış olduğu düşünülmektedir. Toplam 10 sayı basılan dergide, II. Meşrutiyet etkisiyle, özellikle Batı’nın pozitivist ve materyalist felsefe akımlarının temsilciliğini üstlendiği sezilmektedir. Ayrıca derginin yayınlanmaya başlamasıyla birlikte Baha Tevfik Felsefe Mecmuası’nın 10’ar sayılık ciltler haline getirileceğini söylemiştir fakat dergi ilk cilt olan ilk 10 sayı yayınlandıktan sonra savaşlar ve iç karışıklıklar sebebiyle yayına devam edememiştir.

Baha Tevfik ve Ali Fuad dergi içeriğini toplumda bir felsefi düşün etkinliği oluşturabilecek biçimde hazırlama hedefinde olduklarından öğrenciler için dergiyle beraber toplam 8 sayılık “Mektep Dersleri” ekleri de hazırlamışlardır. Kaynaklara göre Mektep Dersleri ekleriyle birlikte Felsefe Mecmuası içerisinde 46 farklı felsefi içerikli makale yayınlanmıştır.  Bu makalelerin 7’si çeviri, 39’u ise telif makalesidir. Telif makaleleri de aralarında genel felsefe, felsefe tarihi, felsefenin dalları ve mantık alanlarında ayrılmış, sırasıyla 15, 12, 9 ve 3’er tanedir.

O günlerde Anadolu’da konuşulan ve yazılan dilin felsefeyle ilişkisi zayıf olduğundan kaçınılmaz bir çeviri sorunuyla da karşılaşan Felsefe Mecmuası, Baha Tevfik tarafından hazırlanan fakat tamamlanamayan bir felsefe sözlüğüyle yayınlanmaktadır. Bu felsefe sözlüğü ancak 120 kelimenin bulunduğu küçük çaplı bir sözlük olarak kalmıştır. Tamamlanamamasının nedeni kaynaklara göre Baha Tevfik’in ölümüdür.

Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi’inde yayınlanan “Felsefe Mecmuası Üzerine Bir Araştırma” adlı makaleden aldığımız bilgilere göre yayınlanan çeviri ve telif makaleler şöyledir;

 Çeviri Makaleler;

• Kainatın Muammaları-Ernst Haecke Çev. Baha Tevfik (Sayı 1-10)

Derginin 10 sayısında da (muhtemelen) başlık başlık çevrilen Kainatın Muammaları adlı yapıtın yalnız ilk iki bölümü çevrilebilmiş ve yukarıda sözü edilen sebeplerden devam edilememiştir.

 Telif Makaleler;

Genel Felsefe Başlığıyla Yayınlanan Telif Makaleler;

• Maksat ve Meslek- Baha Tevfik (Sayı 1)

Bu makalede Baha Tevfik bir felsefe tanımı yaparak ve felsefe ile bilimin önemini vurgulayarak, hem dergiye bir giriş hem de felsefeye bir giriş yapmıştır. Toplumu felsefeye ve bilime yakınlaştırabilmek adına kültür ve günlük davranışların da felsefeyle ilişkili olduğunu açıkladığı bu makalede adeta felsefe ve bilimden kaçış olmadığını yazmıştır. Yine makale içinde millilik, milliyetçilik ve çağdaşlaşma konularında sert eleştiriler de mevcuttur. Bu eleştiriler Baha Tevfik’in bariz bir biçimde Avrupalılaşma ve çağdaşlaşma yanlısı olduğunu göstermektedir. Makale içinde geçen “Usulsüz filozof pusulasız kaptana benzer.” söylemiyle bizlere Descartes’ın 20. Yüzyılın başında Anadolu’da bir temsilcisi ve savunucusu olduğunu da bildirir.

• Batıl İtikadlar ve Hal-i Hazırda İzdivaç- Baha Tevfik (Sayı 7)

Bu makalede Baha Tevfik, kalıplaşmış sözde geleneksel ritüelleri eleştirmekte ve bu kalıplaşmış ritüeller nedeniyle aile yapısının bozulmuş olduğunu söylemektedir. Ona göre bu kalıp ritüellerin uygulandığı sürece evlilikler felaket olacaktır.Kendi sözleriyle, “Bizde aile yoktur, aile hayatı teşekkül edemez. Erkeklerle kadınlar arasında tesettür namı altındaki ayrılık bir sedd-i çini dehşet ve kuvvetiyle dururken ne medeniyet, ne terakki, ne ahlak, ne de bahtiyarlık bütün erkekler ve bütün kadınlar için birer tabir-i bimanadan ibaret kalacaktır.”.

• Hâl-iHâzırın Meselesi: Hakiki Mürteciler ve Avrupalılaşmak-Memduh Süleyman

(Sayı 9)

Memduh Süleyman bu makaleyi Baha Tevfik’in milliyetçilik üzerine yazdığı bir makalenin devamı niteliğinde ele almış ve yazı içerisinde Avrupalılaşmanın Türk kültüründe var olmayan ve sonradan edinilmiş doğulu gelenekler gibi kimsenin Türklüğüne zeval getirmeyeceğini eleştirel bir dille açıklamıştır.

• Felsefe-i Muâşeret-Ahmet Nebil (Sayı 1)

Ahmet Nebil bu makalede adab-ı muaşereti adeta felsefece ele almıştır.

• Mektep Dersleri (Sayı 1-2)

Mektep Dersleri Felsefe Mecmuası’na ek olarak verilmiş ve 8. Sayıya kadar yayınlanmıştır. Baha Tevfik Mektep Derslerinin ilki ve ikincisi olan bu makalelerde felsefenin bir ilim olduğunu iddia ederek şöyle söylemiştir; “Her şeyin ilk sebebi, sebep olanı, yaratanı tabiattır. İnsan ise alemin merkezidir. İlim dairemize giren her şey bizim için var olan, girmeyen ise varolmayandır. Bize göre var olanda,ilgi ve sevme derecemize göre ve aklımızın kanunlarına göre vardır. Felsefe falan ve filan şeyi öğretmez, düşünmeyi öğretir. Her şeyi derinlemesine inceler ve her şeyi açıklamaya çalışır. Böylece muktedir ve seçkin adamlar yetiştirir. Felsefe yolunun ilk işlevi gözlemdir, insanın kendi kendini gözlemesidir.”.

• Arzın Menşei ve Tarihi- Ahmet Nebil (Sayı 4)

Zamanının sosyalistlerinden olduğu bilinen Ahmet Nebil bu makalesinde evrimsel süreçleri konu edinmiştir.

• Mektep Dersleri-İlimler ve İlimlerin Tasnifi (Sayı 2-6)

Bu makalelerde bilimlerin sınıflandırılması konu edinmiştir. Biyolojiden metafiziğe kadar bir kapsamı olduğu bilinmektedir.

 Felsefe Tarihi Makaleleri;

• Felsefe-i Hâzıra: Kant-Baha Tevfik (Sayı 1-9)

8. sayı hariç 1-9. sayılarda aşağıdaki gibi başlıklandırılarak yayınlanmıştır. Yazı dizisinin amacı Kant’ı ve felsefesini tanıtmaktır.

-Felsefenin Son Şekli

-On sekizinci Asırda Alman Felsefesi

-Kant

-Kant’ın Yöntemi

-Soyut Akıl Hakkında Araştırma ve İmkan-ı İlim

-Düşünceye Ait Özelliklerin Tetkik ve Tahlili

-Metafizik Mümkün müdür?

-Ruh ve Kainat ve Allah Hakkında Kant’ın Düşünceleri

-Pratik Akıl ve Ahlak, Sanat.

• Asırda Fransız Felsefesi-Baha Tevfik (Sayı 5)

Baha Tevfik bu makaleyi 18. yüzyıl Fransız Aydınlanmasında adı geçen önemli filozofları tanıtmak amacıyla yazmıştır.

• Lamarck ve Lamarckizm-Subhi Edhem (Sayı 6-10)

Subhi Edhem bu makalede Lamarck ve Lamarck’ın Evrim Teorisini tanıtmayı amaçlamıştır. Her ne kadar Darwin tanınıyor olsa da Lamarck’tan kimsenin söz etmemesi onu rahatsız etmiş ve onu aktarma gereği duymuştur.

elsefenin Dalları;

Dil Felsefesi;

• Felsef-i Lisan: Lisanımızda Şekli ve Ma’nai Tekamül-Mehmet Necib (Sayı 5-8-9)

Mehmet Necib, bu makale dizisinde okuyucuyu, özellikle Osmanlıca gibi üç ayrı dilden toplanmış ve ciddi sorunlar yaratan bir dilin sorunlarını sorgulamaya davet etmiştir.

• Islâhı Hurûf Meselesi-Baha Tevfik (Sayı 8)

Baha Tevfik bu makalede dönemin kullanılan mevcut dilinin sorunlarını ve toplumun her kesimi için anlaşılır olabilecek bir dilin önemini ve değerini anlatmıştır.

Ahlak Felsefesi;

• Hâli Hâzırın Meselesi: Memleketimizde Ahlak ve Âmilleri-Baha Tevfik (Sayı 2)

Bu makalesinde Baha Tevfik ahlakla dinin ayrılması gerektiğini, ahlakın laik bir konu olduğunu ve ahlak felsefesini dönemin politik karmaşalarını eleştirerek kaleme almıştır.

• Tenkid-i Felsefî: Ali Kemal Beyin “İlm-i Ahlak”ı Hakkında-Baha Tevfik (Sayı 4)

Bu makale Ali Kemal Bey’in İlm-i Ahlak adlı kitabının eleştirel incelemesidir.

• Terbiyeye Dair-Naci Fikret (Sayı 6)

Naci Fikret bu makalede insan doğasını dönemin eğitim biçimini eleştirdiği örneklerle anlatmaktadır. Bu makalede adeta iç içe geçmiş biçimde ahlak ve eğitim felsefesi anlatılmıştır.

• Terbiyeye Dair: Namus-Naci Fikret (Sayı 8)

Naci Fikret bu makalesinde toplumda kabul gören ahlak ve namus anlayışlarını eleştirmiştir.

Din Felsefesi;

• Felsefe-i Edyân- Memduh Süleyman (Sayı 9)

Bu makalede özellikle Doğu’nun dine bakış ve yaklaşımı eleştirilmiştir.

 Mantık;

• Mektep Dersleri-Bir Sayfa Mantık (Sayı 6-8)

Bu makale dizisinde temel mantık konu ve kavramları tanıtılmış ve işlenmiştir.

Kaynakça

ALKAN, M. Ö. , (1989). Türkiye’nin İlk Felsefe Dergisi: Felsefe Mecmuası. Tarih ve Toplum , no.66, 49-56.

Bağcı, R. (2004). “II. Meşrutiyet Devrinde Baha Tevfik’in Çıkardığı Bir dergi: Felsefe Mecmuası”, Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, no: 11, İzmir: EÜEFY., ss.31–46.

Ceyhan Coştu, F . (2015). ‘Felsefe Mecmuası’ Üzerine Bir Araştırma . Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi , 6 (2) , 273-292 . Retrieved from dergipark

Selin Ezgi Gazeloğlu